کد مطلب:330930 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:509
بخش دوم : نقش مساجد در جوامع
1 - نقش مسجد در تاریخ
ظهر روز دوشنبه 12 ربیع الاول ، رسول خدا صلی الله علیه و آله با همراهان خود به قبا - كه واحه ای نزدیك مدینه است - وارد شدند، چهار روز در آنجا ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند.
هنگام ورود ایشان به مدینه ، هر یك از بزرگان قبیله از پیامبر صلی الله علیه و آله دعوت كردند كه در محله آنان فرود آیند و می گفتند: هر چه اسلحه ، مردان جنگجو، مال و آذوقه بخواهی در دفاع از تو آماده است . حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند:
شتر را رها و راه او را باز كنید، كه او ماءمور است .
شتر محله ها را یكی بعد از دیگری پشت سر نهاد تا به محله بنی مالك بن نجار رسید و در جایی كه هم اكنون مسجد نبوی قرار دارد، زانو زد و خوابید.
زمین مزبور متعلق به دو كودك یتیم به نام های سهل و سهیل بود كه تحت سرپرستی معاربن عضراء در آن زمین ، خرما خشك می كردند. شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن زمین خوابید، ولی آن حضرت پیاده نشدند، از این رو برخاست و چند قدمی برداشت ، ولی مجددا به پشت سر خود نگاه كرد به همان جای اول بازگشت ، همانجا زانو زد، خوابید و گردن و سینه خود را نیز به زمین چسباند. در این وقت ، رسول خدا صلی الله علیه و آله از شتر پیاده شدند و پرسیدند: این زمین كیست ؟ معاذبن عضراء عرض كرد: اینجا متعلق به فرزندان یتیم عمرو، سهل و سهیل است كه تحت سرپرستی من هستند من آن دو را راضی می كنم تا آن را به شما واگذار كنند و شما در اینجا مسجدی بنا كنید.
پس از جلب رضایت دو كودك ، رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد كه در آنجا مسجدی بنا كنند و خود شخصا دست به كار ساختن بنا شدند تا مسلمانان نیز ترغیب شوند؛ از همین رو، عموم مهاجر و انصار با كوشش فراوان در بنای مزبور شركت جستند.
به این ترتیب ، مكانی كه در واقع پایه های اساسی حكومت اسلامی در آن بنیانگذاری شد و كانون فعالیت های مهم نهضت جهانی اسلام به شمار می رفت ، تاءسیس شد.
قداست مسجد
مسجد در نزد مسلمانان خاصی دارد، تا آنجا كه از جانب شرع مقدس اسلام ، برای آن احكام ویژه ای صادر شده است .
نجس كردن زمین ، سقف ، بام و طرف داخل مسجد حرام است ، هر كس بفهمد كه نجس شده است ، باید فورا نجاست آن را بر طرف كند.
تمیز كردن مسجد و روشن كردن چراغ در آن مستحب است .
كسی كه می خواهد به مسجد برود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكیزه و قیمتی بپوشد.
همچنین مستحب است پس از وارد شدن به مسجد دو ركعت نماز به قصد تحیت و احترام بخواند.
چنانكه دیده می شود، مسجد مكان مورد احترام مسلمانان است . (188)
با تاءملی در روایات ، به اهمیت بنای مسجد از نظر شارع مقدس پی می بریم . احادیث فراوانی از طرق اهل بیت و اهل سنت و سیره است كه اهمیت فوق العاده این امر را نشان می دهد.
در نتیجه این توصیه ها، مسلمانان شروع به ساختن مساجد در سراسر عالم اسلام كردند؛ به طوری كه ساختن مسجد در خارج از حوزه شبه جزیره به سرعت انجام گرفت ؛ چنانكه مسجد بصره حدود سال 14 ه ق و مسجد كوفه در سال 17 ه ق بنا شد. (189)
سادگی و آراستگی مسجد
در زمان رسول اكرم صلی الله علیه و آله و خلفای صدر اسلام مساجد در نهایت سادگی بنا می شد؛ برای مثال ، مسجد قبا در فضایی تقریبا مربعی شكل و با اضلاعی حدود 7 متر، با خشت و سنگ لاشه ساخته می شد؛ در وسط آن نیز تنه درخت نخلی قرار داشت كه پایه ای برای پوشش مسجد با شاخه و برگ نخل می بود. (190)
بعد از آنكه امویان زمام امور را در دست گرفتند و حكومت موروثی ، فاسد و تجمل خواه خود را مستقر و پایتخت را از مدینه به دمشق منتقل كردند، آنان تحت تاءثیر فرهنگ بیزانس ، به ساختن بناهای مجلل اقدام و آدات و رسوم گذشته را تجدید بنا كردند؛ برای نمونه می توان از ولید بن عبدالملك نام برد. (191)
او پیش از همه به توسعه بناهای تجملی مانند مسجد مكه ، مسجد مدینه و بنای آثار جدید توجه داشت . اولین و مهم ترین این آثار، مسجد دمشق است كه با هزینه زیاد و شكوه فراوانی ساخته و آراسته شد.
درباره هزینه آن گفته اند كه خراج هفت سال بلاد اسلامی را صرف آن كرد، در پایان كار نیز دفترهای صورتحساب و مخارج را بار 18 شتر كردند و نزد او بردند؛ همچنین بنای این مسجد، مدت نه سال - كه هر روز 9 هزار مرد به سنگ بریدن اشتغال داشتند - طول كشید. (192)
رشد ساخت مسجد بعد از صدر اسلام
مسجد سازی از همان سال های اول هجرت ، رشد صعودی داشت ؛ البته رشد و گسترش جغرافیایی مسجد به منزله تابعی از كیفیت اعتقادی ، سیاسی و اجتماعی جوامع مسلمان در برابر زمان شمار می آید.
هر گاه وضع پیروان اسلام از نظر اعتقادی و اقتصادی به هنجار رود دولت به صورت باطنی یا ظاهری با گسترش اسلام موافق بوده است ، مساجد از نظر كمی و كیفی در حال رشد بوده اند، به عكس ، زمانی كه دولت ها سر ستیز با اسلام داشته اند، در آغاز با ترفندهای بسیار، مانع از ایفای نقش مسجد می شدند و سپس از بن به بركندن آنها می پرداختند. (193)
اگر این مسئله كه سلاطین جاه طلب برای استحكام بخشیدن و تداوم حكومت خود در جای جای دنیا، در ساختن مساجد با شكوه ، اهتمام می ورزیدند و یا به سبب حفظ شئون سیاسی و اجتماعی خود دست به چنین كارهایی می زدند، بگذریم ، باز هم تعداد مساجد قرن های اولیه اسلام نشاندهنده اهتمام بسیار زیاد مسلمانان به این امر بوده است . (194)
مسجد نبوی (اول ه ق )، مسجد جامع كوفه (17 ه ق )، مسجد جامع قسطاط (جامع عمر) (21 ه ق )، مسجد جامع بصره (14 ه ق )، مسجد الاقصی و قبه الصخره در بیت المقدس ، مسجد جامع منصور در بغداد (146 ه ق )، مسجد جامع اعظم در قرطبه (170 ه ق )، مسجد جامع ابن طولون (265 ه ق ) و مسجد جامع الازهرا (361 ه ق ) از جمله این نمونه هاست . (195)
برخی از مؤ رخان شمار مساجد قاهره را تا 36 هزار، مساجد اسكندریه را تا 12 هزار و بغداد را تا 3 هزار در قرن های 5 تا 6 ه ق متذكر شده اند. (196)
طبق گفته یعقوبی ، در قرن 3 ه ق ، تعداد مساجد در بغداد 3 هزار باب بوده است . (197) چنانچه یاقوت حموی (266 ه ق ) تعداد مساجد بغداد را همان 3 هزار برشمرده است . (198)
گر چه حمله مغول به بلاد اسلامی موجب از بین رفتن آثار اسلامی ، بویژه مسجد شد و به قول ویل دورانت :
شهر زیبای ری با 300 مسجد و كارگاه های سفال معروف ویران شد و پس از دوران فترت و ركود، ساختن مساجد با شكوه بیشتری توسط جانشینان چنگیز و تیمور از سر گرفته شد كه مسجد علی شاه (711 - 724 ه ق )، مسجد جامع ورامین (722 ه ق )، مسجد گوهر شاد (821 ه ق )، مسجد 72 تن مشهد (800 ه ق ) از این جمله است .
اگر چه ممكن است ارقام آمده در تعداد مساجد كمی اغراق آمیز باشد، ولی به هر حال نشان دهنده فراوانی مساجد در این شهرهاست . (199)
ویژگی های مسجد
با توجه به مطالب پیش گفته این سؤ ال مطرح می شود كه مسجد چگونه جایگاهی است كه تا این حد شارع مقدس به آن توجه دارد با تعابیر مختلفی از آن تمجید شده است .
پیامبر صلی الله علیه و آله درباره آن فرمودند:
سیاست امت من در مساجد است . (200)
در پاسخ به این سؤ ال فعالیت های مختلفی كه از همان اول بنای مسجد در اسلام به بعد مشاهده شد، اهمیت این مكان مقدس آشكار می شود.
در اینجا به اختصار نقش های مختلف مسجد در طول تاریخ مورد بررسی قرار می گیرد.
1 - خانه مردم
ابتدای اذان و اقامه تا انجام نماز و سرانجام آن ، نشان می دهد كه اساس عبادت ، بویژه نماز بر پایه جمع و جماعت است و بنده بهنگام راز و نیاز هم باید خود را میان جمع و جماعت ببیند، بنابراین هر گونه فردگرایی و مانند آن از نظر قرآن و اسلام مفاهیمی مردود شناخته می شود. (201)
اهمیت جماعت در اسلام به حدی است كه پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره دارد خانه كسانی را كه بدون عذر شرعی در منزل هایشان نماز می خوانند و در جماعت مسلمانان شركت نمی كنند، آتش بزنند.
2 - پایگاه قضایی
در زمان رسول اكرم صلی الله علیه و آله ، مسجد نقش عمده ای در امور قضایی داشت و بسیاری از مسائل حقوقی مردم با همت آن حضرت صلی الله علیه و آله در مسجد رسیدگی می شد.
در دوره خلفای راشدین این شیوه همچنان معمول بود، چنانكه در گوشه ای از مسجد كوفه ، به نام دكة القضا حضرت علی علیه السلام برای رسیدگی به كارهای حقوقی و قشایی مردم بر محكمه قضاوت می نشستند.
از آنجا كه در سرزمین های اسلامی داوری مبنایی داشت ، و قضاوت مذهبی عهده دار این مهم بودند و تشكیلات خاص و مكان ممتازی بجز مسجد، برای قضاوت ضرورتی نداشت .
در دوره خلفای فاطمی ، ساختمان ضمیمه شمال شرقی مسجد عمر برای سكونت قاضی القضات اختصاص یافت . روزهای شنبه و دوشنبه قاضی القضات در ملاء عام به قضاوت می پرداخت . در زمان یاقوت ، قاضی القضات شهر بغداد نیز احكام قضایی اش در در مسجد صادر می كرد.
همچنین قاضی شهر دمشق در مسجد اموی رواق مخصوصی برای قضاوت داشت . چنین روشی در بسیاری از شهرهای مهم كشورهای اسلامی معمول بود. (202)
3 - جایگاه حسبه
همان گونه كه مسجد به منزله پایگاه قضایی مورد استفاده قرار می گرفت ، جایگاه مناسبی برای حسبه - از دیدگاه سازمان های اداری جدید بخشی از وظایف شهرداری ، شهربانی و دادستانی را در بر می گیرد - به شمار می آمد. برای مثال ، محتسب در قاهره یك روز در میان و در یكی از دو مسجد جامع آن شهر، برای رسیدگی به امور شهری حضور می یافت . (203)
4 - خانه خبر
مسجد، محل تجمع مردم ، مركزی برای اطلاع رسانی و پخش اخبار مهم ، نقش ویژه ای را از زمان های گذشته تا حال ایفا كرده است كه مصداق بارز آن در جریان انقلاب شكوهمند اسلامی ایران دیده شد. اصولا دین مقدس اسلام از این جهت كه به مناسبت های مختلف مردم را فرا می خواند، در میان ادیان دیگر برجستگی خاصی دارد.
اهمیت این مركز، بویژه در زمان صدر اسلام كه از جهت اطلاع رسانی فاقد رسانه های گروهی بود، اهمیت بسیاری داشت ، زیرا در همین اجتماعات ، رهبران دینی فرصت را مغتنم می شمرند و به مناسبت های گوناگون راهنمایی های لازم به اطلاع عموم می رسد.
هم اكنون نیز در بسیاری از كشورهای اسلامی مساجد از جهت پخش خبرهای مربوط به جنبش های مردم و نهضت اسلامی نقش چشمگیری دارند. (204)
5 - محل رفع مشكلات
از زمان های گذشته ، افراد ضعیف و كسانی كه به نوعی مشكلات شخصی و اجتماعی داشتند، به مسجد مراجعه می كردند. در سیره حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله می بینیم كه مؤ منان برای رفع نیازشان ، به حضرت روی می آورند، و آن حضرت نیز با بذل مساعدت های لازم ، نیاز آنان را تا حد امكان بر طرف می كردند؛ به این ترتیب ، مسجد مكانی بود كه می توانست محل ارتباط مستقیم رهبر و مردم باشد. (205)
6 - پایگاه جهاد و نهضت
در زمان رسول اكرم صلی الله علیه و آله ، یكی از مهم ترین نقش های مسجد این بود كه آن حضرت مقدمات فكری و بسیج عمومی مسلمانان را به منظور جهاد با كفار در آنجا تدارك می دید. عینا همین نقش در جریان نهضت روحانیون شیعه به رهبری امام خمینی قدس سره ، در سال 1342 ش و پس از آن در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، مشاهده شد. در كشورهای اسلامی همواره مساجد پایگاه نهضت های اسلامی علیه حكام جور و ستم پیشه مطرح بوده و هستند. (206)
هم اكنون در كشور اسلامی ایران مسجد در قالب پایگاه نیروهای بسیج مقاومت فعال است ؛ در طول 8 سال دفاع مقدس ، مساجد به عنوان مكان های جذب نیروهای رزمنده بسیجی و پشتیبانی و فعالیت های پشت جبهه ، نقشی بسیار مؤ ثر و سرنوشت ساز ایفا كردند.
7 - مركز آموزش
در اهمیت علم و آگاهی همین بس كه یكی از اهداف بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله تعلیم و تعلم بوده است .
روزی رسول اكرم صلی الله علیه و آله وارد مسجد شد و در آنجا با دو گروه مواجه شد. در یك قسمت ، مردم سرگرم علم آموزی و در قسمت دیگر مسجد دسته ای مشغول راز و نیاز با خدا بودند. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند:
این دو نشست و گردهمایی با خیر و سعادت اند، زیرا گروه دوم خدا را می خوانند و گروه اول نیز سرگرم فراگیری بینش و دانش اند و می خواهند دانش و آگاهی دینی خود را از رهگذر تعلیم ، به دیگران منتقل سازند. اما گروه اول بر گروه دوم مزیت دارند.
سپس ، حضرت صلی الله علیه و آله در جمع گروهی كه سرگرم دانش اندوزی و تعلیم بودند، نشست . (207)
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نخستین كسی بود كه (نو مسلمانان ) عرب را برای كسب دانش ، در یك حلقه گرد خود فرا خواند. (208) آموزش اسلامی با دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله نخستین مربی و معلم مسلمانان و از مسجد كه در واقع این پایگاه تعلیماتی بود، آغاز شد؛ مسجد كه در عصر نبوت و دوره خلفای راشدین بنای بسیار ساده و ابتدایی داشت ، مجمع نو مسلمانانی شد كه برای حل و فصل مسائل جدید، در آن زمان آمد و شد داشتند. اقامه نماز، استماع سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله در باب آیاتی كه وحی می شد، تبلیغ دین و ابلاغ احكام شرع ، اعلان جنگ و جهاد و عقد صلح ، تقسیم غنایم جنگی ، ارسال نامه ها، تشییع جنازه و مسائلی از این قبیل كه بیشتر آنها با هجرت رسول خدا به مدینه جاری شد، مسجد در واقع كهن ترین دانشگاه اسلامی و پایگاه اساسی ترین تعلیمات در تاریخ اسلامی به شمار رفته و می رود. (209)
تا روزگار خلیفه دوم كه مرزهای اسلامی از حدود جزیرة العرب فرا رفته بود، مراكز فعال تعلیمات اسلامی مسجد النبی در مدینه و مسجد الحرام در مكه و گاه خانه اصحاب در آن دیار بود.
از اواخر دهه دوم هجری قمری و با افزایش چشمگیر دامنه فتوحات مسلمانان مرزهای اسلام از سوی شرق و غرب گسترش یافت و جمع كثیری به آیین اسلام گرویدند كه در زبان و نژاد، با اعراب مسلمان مغایرت داشتند. از این زمان ، آموزش زبان عربی برای درك معانی آیات قرآن و تعالیم اسلام در سرزمین های فتح شده آغاز شد و آن دسته از اصحاب پیامبر و تابعان ایشان كه دعوت به اسلام و تعلیم مبانی دین را بر حضور در صحنه های پیكار ترجیح می دادند، در مساجد نوبنیاد به آموزش پرداختند. این مساجد ابتدا در شهرهای كوفه ، بصره ، حیره و مدائن ، بنیان شد و به دستور خلیفه دوم ، برخی از صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله ماءمور اقامه نماز و آموزش قرآن و مسائل دین شدند. (210)
عبدالله بن عباس یكی از این اصحاب بود كه در حیاط خانه كعبه می نشست و مردم وی را در میان می گرفتند و در تفسیر آیات قرآنی مسائلی را از وی می پرسیدند و مسلمانان از نقاط دور دست اسلام آهنگ وی می كردند و از وی در باب حلال و حرام (دین خود) پرسش می كردند. (211)
از مشهورترین تابعان ربیعة الراءی بود كه در مسجد نبوی نشست علمی داشت و افرادی نظیر مالك بن انس و حسن بصری و بزرگان مدینه بر وی وارد می شدند و بدن سان حلقه انبوهی (از طالبان مسائل دین و حدیث ) گرد وی تشكیل می شد. (212)
حسن بصری (110 ه ق ) در مسجد جامع بصره حلقه بزرگی از طالبان وعظ داشت و به تعلیم مردم می پرداخت . (213)
مراكز علمی و آموزشی شیعه در عصر اختناق حكام اموی و عباسی ، خانه های ائمه و پیشوایان مذهب و یا مساجد بود. از آن بعد، مدفن امامان و اهل البیت از جمله نجف اشرف و شهرهای كاظمین و سامرا در عراق ، و شهرهای قم و مشهد در ایران ، مركز معارف و شیعی در دنیای اسلام شد. (214)
پس از پیروزی پر دامنه اسلام و پراكنده شدن امت واحد عربی در اقطار دور دست جهان ، و ایجاد پیوند با ملل غیر عرب از قبیل ایرانی ، رومی ، بربر و غیره ، مشكلاتی بروز كرد كه پیش از آن سابقه نداشت . در نتیجه این پیوندها علوم جدیدی جای خود را برای تدریس در مساجد باز كردند. از آنجا كه عده ای در بین عرب ها پیدا شده بودند كه زبان عربی را بخوبی نمی دانستند و نیز عده ای با رغبت كامل به سبب درك آیین جدید، با نزدیك شدن به دولت حاكم ، اقدام به فراگیری زبان عربی نموده بودند، تشكیل كلاس های نحو و مطالعات لغوی مانند قواعد زبان را موجب شدند و دیری نگذشت كه اصول نحو همچون یكی از رشته های علوم اسلام در مسجد تدریس شد و بحث هایی در علم الهیات پدید آمد كه نتیجه اش علم كلام بود. (215)
فاصله زمانی آغاز سده دوم تا پایان سده هجری را به تقریب ، می توان از درخشان ترین دوره های تعلیمات مسجدی دانستد، زیرا دستاوردهای مسلمانان در مسائل مختلف علمی و ترقیات فكری در این دوره از تاریخ اسلام و نیز پیشرفت های اقتصادی ، اجتماعی و عمرانی كه پس از استیلای عباسیان به وجود آمد، تاءثیر زیادی در هوشیاری و جنبش علمی در مساجد داشت .
توجه دقیق به اجتماعات و تشكیل جلسات علمی در مساجد بزرگ و مشهور آن زمان كه با شركت متفكران و دست اندركاران مسائل تعلیماتی در آن مراكز بر پا می شد، دلایل آشكاری بر میزان پویایی و جنبش و باروری فكری و علمی فراوان در آن دوره از تاریخ اسلام است ، چنانكه مسجد نبوی در مدینه به مجالس درس و بحث امام (پیشوا) درالهجر) یعنی مالك بن انس اصبحی (95 - 179 ه ق ) صاحب الموطاء و مؤ سس مذهب مالكی اختصاص داشت ، و جامع فسطاط مخصوص به عالم قریش ، ابو عبدالله محمد بن ادریس شافعی (150 - 204 ه ق ) بود كه خود شاگرد مالك و بنیانگذار مذهبی به نام خود وی بود. مجالس درسی كوفه و بغداد كه وسیله ابو حنیفه نعمان بن ثابت (150 ه ق ) پیشوای اهل قیاس در فقه بر پا می شد و نیز مجلس دیگری در بغداد كه به استاد بزرگ اهل سنت ، امام احمد بن حنبل شیبانی (164 - 241 ه ق ) اختصاص داشت . (216)
با توجه به مطالب پیش گفته ، مشخص می شود كه مساجد تا پیش از پیدایش دارالحكمه ، دارالعلم و مدارس چه نقش مهمی در امر آموزش داشته و این كانون های فرهنگی چه تاءثیر ارزنده ای در رشد و گسترش فرهنگ اسلامی از قرون اولیه تا بعد ایفا كرده اند. امروزه ، علی رغم هر یك از نقشهای مساجد، جایگاه خاصی در نظام حكومتی كشورهای اسلامی به خود اختصاص داده اند، قدمت زمانی نیز از ارزش این مكان مقدس نكاسته و همواره در طول تاریخ ، زمینه ساز تحولات و دگرگونی های اساسی و فكری و فرهنگی بوده است .
2 - نقش مسجد در فرهنگ اسلام
در اصطلاح روایی ، تمام روی زمین ، مسجد و سجده گاه انسان است .
رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرمود:
جعلت لی الارض مسجدا و طهورا .(217)
زمین برای من سجده گاه و پاك كننده است .
قاضی عیاض گفته است مسجد بودن كل زمین از خصایص امت مسلمان است ، زیرا امت های پیشین جز در مكانی كه یقین به طهارت و پاكی آن داشتند نمی توانستند در جای دیگر نماز بگذارند، لكن امت مسلمان در همه نقاط زمین می توانند نماز بگذارند، جز در مكان و جایی كه به نجاست و ناپاكی آن یقین و جزم داشته باشند. (218)
قرطبی گفته است : مسجد و عبادتگاه بودن همه نقاط روی زمین ، از ویژگی های دوران رسول اكرم صلی الله علیه و آله است ، زیرا پیامبران پیشین ، فقط در صومعه ها و كلیسه ها می توانستند به عبادت بایستند و نماز بگذارند، لكن برای حضرت محمد صلی الله علیه و آله گستره زمین ، مسجد بوده و آن حضرت در هر مكان كه وقت نماز فرا می رسید، به نماز می ایستاد. (219)
واژه مسجد در عرف و اصطلاح مردم دنیای امروز، فقط بر معبد و مكان نماز مسلمانان اطلاق می شود، اما مراكز عبادی پیروان دیگر ادیان توحیدی با نام و عنوان دیگری مانند: صومعه كلیسا، كنیسه ، دیر و امثال آنها خوانده و شناخته می شوند. با وجود این ، بر این نكته تاءكید است كه در بنیان اعتقادی و فكری و عملی اسلام هر چند عبادات و فرایض یومیه و جز آنها وقتی معین دارند و برگزاری آنها در مساجد، فضیلت و اجر و پاداش فراوان دارد، اما به طور كلی برای ارتباط با خداوند هستی و ادای نماز و دعا و نیایش به درگاه الهی مكان و زمان خاصی لازم نیست ، بلكه انسانی كه خود را بنده مطیع در برابر خدا می داند، همه جا و همه وقت به دنبال رضای پروردگار و در پی طاعت و فرمانبرداری حضرت حق تعالی است انسان مؤ من و پارسا همواره برای تحصیل رضای الهی تلاش و جهاد می كند و با گام سپردن در مسیر كمال مطلوب و ممكن انسانی ، عمر خود را سپری می سازد.
شاهد این سخن حدیث نبوی است :
جعلت لی الارض مسجدا و ترابها طهورا اینما ادركتنی الصلوة صلیت . (220)
زمین برای من سجده گاه و خاكش پاك كننده است ؛ هر كجا وقت نماز فرا رسد همانجا به نماز می ایستیم .
اما در بسیاری از ادیان ، عرف و رسم چنان است كه نماز و نیایش و پرستش ، و به طور كلی ارتباط با خدا را فقط در صومعه و كلیسا و یا اماكن مشابه میسر می دانند و در جایها و وقت های دیگر ارتباط انسان با خدا قطع است ، كه همین مسئله حالت عبودیت و تسلیم در برابر حق تعالی را از بین می برد؛ گویی افراد بشر در اماكن و اوقات عبادی ، یله ورها و از سیطره و قدرت پروردگار متعال خارج اند.
این پندار، افزون بر آنكه از عبادت و پرستش و نماز، مفهومی خشك و بی جان عرضه می كند، انسان در بیشتر اوقات و اماكن زندگی ، موجودی بی قید و یله ورها از قیود عبودیت و بندگی خدا قلمداد می كند و از او برای خود او و دیگر همنوعانش عنصری خطرناك می سازد.
پس ، با آنكه در آیین مقدس اسلام برای نماز، دعا، نیایش و پرستش خدا، جا و مكان خاصی ضرورت ندارد و همه جا پرستشگاه ، و همه زمان ها وقت ارتباط و پیوند با خالق یكتاست ، لكن مسجد با مفهوم مقدس و معنای والای خود در فرهنگ اسلامی جایگاهی خاص دارد و در قرآن كریم و احادیث نبوی و روایات معصومین ، نكات آموزنده و اساسی در آن باره وارد شده است .
مسجد، همانند ستاد مقدسی است برای تعلیم و تربیت شایسته . مسجد، سنگری است برای ترویج اسلام و دفاع از حریم عقیده و ایدئولوژی حق . مسجد، آموزشگاهی است برای یاد گیری اصول عبودیت و بندگی و مهدی است برای آموزش راه و رسم صحیح زندگی اجتماعی فردی . مسجد، دانشگاه انسان ساز و بستری است برای تربیت عنصر صالح انسانی . مسجد، پایگاه یكتا پرستی ، و مكانی است برای ایجاد زمینه وحدت و یكپارچگی جامعه موحد و یكتاپرست . مسجد خانه ارشاد و هدایت است و نهاد تحكیم بخش روابط عقیدتی و عاطفی آحاد انسان و سرانجام ، مسجد مكانی است برای تمرین و ممارست خلق و خوی و رفتار و كردار پسندیده انسانی و محل مناسبی است برای پیاده كردن و عملی ساختن ارزش های والای اخلاقی و رفتاری در ابعاد گوناگون زندگانی و سكوی پرواز است به ملكوت ، پس از خود سازی فردی و اجتماعی :
(فیه رجال یحبون ان یتطهروا). (221)
در مسجد تاءسیس شده ، بر اساس تقوا و پارسایی ، مردمانی هستند كه دوست می دارند پاك و پاكیزه باشند و خداوند پاكان و پاكیزگان را دوست می دارد.
بنابراین ، مسجد تنها مكان عبادت های رمزی و نیایش و پرستش های ویژه نیست ، بلكه در عین مركزی عبادی بودن ، محل خاص فرهنگی و تحقق آرمان های والای انسانی است .
مسجد پایگاهی است فرهنگی كه انسان موحد و مسلمان در آنجا در ابعاد مختلف حیات فردی و در مسائل سیاسی ، اجتماعی ، اعتقادی ، اقتصادی ، علمی ، فرهنگی ، و حتی نظامی و دفاعی و دیگر ابعاد حیات سلیم بشری ، آموزش می بیند، آن هم آموزش های اولی و پایه ای كه بر اساس آن پرورده می شود، می بالد، مجال ورود به عرصه پر جنجال زندگی را پیدا می كند و با سلاح تقوا و پارسایی به معنای كامل و صحیح كلمه و با نوعی مصونیت فكری و عقیدتی و با پیراستگی و وارستگی لازم با اشتغال در هر سمت و مقامی در صراط مستقیم تكامل انسانی قرار می گیرد.
این سخن مورد اتفاق همگان است كه مسجد در قرون نخستین اسلامی با این خصوصیت و ویژگی بوده است ؛ در بینش مكتب اسلام عبادت ، سیاست ، اقتصاد، اجتماع ، اخلاق ، علم ، فرهنگ ، جنگ و دفاع و ده ها مقوله دیگر - كه شكل دهنده زندگانی در بعد انسانی هستند - امور به هم پیوسته اند و طرح تنها یكی از آنها نارساست و فرهنگی ویرانگر به بار خواهد آورد. هر اسلام شناس محقق و ژرف اندیش ، باید به این حقیقت اعتراف كند و در ارتباط تنگاتنگ مقوله های یاد شده نباید شك و تردید به خود راه دهد، زیرا آن مجموعه به هم پیوسته ، فرهنگ الهی و شریعت ناب اسلامی و آیین محمدی صلی الله علیه و آله را تشكیل می دهد.
البته در زمان های بعد، بر اثر غفلت مسلمانان و شیطنت و ترفند دشمنان اسلام وضع ، دگرگون شد و هم اكنون استكبار جهانی در ستیزی بی امان با فرهنگ اصیل اسلامی است . آنان وحشت زده و شتابزده با عنوان مبارزه با بنیادگرایی به میدان آمده و دست آموزان داخلی و خارجی خود را برای این پیكار و هجوم فرهنگی بسیج كرده اند، این به اصطلاح بنیادگرایی و جهاد و تلاش بر پایه اصول شناخته شده كه جهانخواران و عاملان خود فروخته آنان را سخت عصبانی كرده همان است كه از مساجد نشاءت گرفته است .
سر توماس آرنولد می نویسد: مسجد تنها یك عبادتگاه نبوده ، بلكه مركزی برای حیات سیاسی - اجتماعی بوده است . پیامبر صلی الله علیه و آله سفیران را در مسجد به حضور می پذیرفت ، شؤ ون دولت را از مسجد اداره می كرد و برای مردم در امور سیاسی و دینی از فراز منبر پیام می فرستاد. (222)
سوگمندانه باید اعتراف كرد كه اندیشه باطل تفكیك دین از سیاست ، تصویر واهی جدایی عبادت و بندگی خدا از مسائل معمولی زندگانی ، سرآغاز دوره انحطاط در محیطهای كشورهای اسلامی ، بلكه در سطح جهانی به شمار می رود، زیرا در عین حال كه مستكبران و جهانخواران عملا در همه مسائل و شؤ ون حیات مردم جهان مداخله می كنند و در عملكرد ایشان تمام مسائل به یكدیگر مربوط است ، لكن برای دیگران و بخصوص پیروان صدیق پیامبران و بالاخص برای مسلمانان جهان ، چنین حقی را نمی شناسند و در نتیجه آشفتگی فرهنگی و هرج و مرج عملی شكفت آوری در دنیا ایجاد كرده اند.
به نظر می رسد اگر همزمان با پیشرفت مادی نصیب بشر امروز شده است ، در بعد روحانی و معنوی هم واقع نگری و حقیقت گرایی وجود می داشت و به كل مسائل به دیده انصاف نگریسته می شد و تعقیب باطل و خود كاملی ویرانگر حاكم نمی بود، براستی چهره زندگانی در جهان در هر دو بعد مادی و معنوی ، دگرگون می شد و زندگی برای همه ملت ها و آحاد بشر، لذتی خاص می یافت .
به اعتراف تحلیل گران تاریخ - اعم از مسلمان و غیر مسلمان - مسجد پس از رحلت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز با شؤ ون حكومت و دولت و مدیریت اجتماعی تواءم بوده است ، خلیفه دوم از فراز منبر دستور عقب نشینی مسلمانان را از عراق صادر كرد و از همان موضع و جایگاه مقدس حركت و فتح بلاد را فرمان داد. (223)
بدون تردید این معنا از جنبه های مثبت و مفید حكومت های پس از رحلت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله است ، و قطع نظر از نقاط منفی حكومت های خلافت شعار كه اندك هم نبوده و زمینه های انحطاط و غلتیدن در سراشیبی دیكتاتوری و سفاكی و سلطنت های كاملا دنیوی را فراهم آورده است ، مركزیت مسجد در حكومت های قرون اولیه آثار مثبت و در خورد توجهی داشته ، كه تدریجا با استبداد و ستم پیشگی سلاطین جور اموی و اخلاف ایشان به بوته فراموشی سپرده شد و فرمانروایی مسجد به فرمانروایی كاخ های پررزق و برق بدل شده است . مسجد بزرگترین آموزشگاه قرآن ، حدیث ، فقه ، لغت ، و دیگر علوم بوده و بیشترین مساجد در ابتدای تاریخ اسلامی مراكز نهضت های علمی و فرهنگی محسوب می شده اند. برخی مسلمانان تهی دست در صفه و سكوی مسجدالنبی در مدینه به كسب دانش می پرداختند، آنجا محل سر پوشیده ای در شمال مسجد بوده كه مسلمانان فقیر و بینوا در آن جا پناه می گرفته اند.
مسجد، علاوه بر اعتبار و شاءن عبادی خود كه خلیفه مسلمین در آنجا نماز به جماعت می گذارد، مركز و مقر شؤ ون دولتی و حكومتی بود. منبر مسجد، حكم تخت شاهی دوره های بعدی را در كشورهای غیر اسلامی داشت كه فراز آن ، سیاست حكومت تبیین و خطبه ها ایراد می شد.
خلیفه - مانند پیامبر - سفرا را در مسجد به حضور می پذیرفت و قراردادهای مهم دولتی و جهانی مرتبط با مصالح عمومی ، در مسجد منعقد می شد و از آن پس به اجراء در می آمد. مسجد مقر عالمان تفسیر و حدیث بود و اطفال مسلمین در آنجا دانش های مقدماتی و آداب و اصول می آموختند.
مسجد، جایگاه قاضیان و داوران مسلمان ، و حتی برای عده ای از مظلومان پناهگاه سیاسی بود كه احیانا با التجای به آن از شر دشمن در امان بودند، یا حتی دشمنان را از پای در می آوردند.
مسجد الازهر مصر در عهد خلفای فاطمی مركز مهم فرهنگی و مجتمع علمی دانشمندان ، بویژه فقهای شیعه به شمار می رفت و هر چند در ابتدای امر، مسجدی ساده بود، لكن بعدها به صورت دانشگاهی در آمد كه دانشجویان و طالبان علم از اطراف و اكتاف جهان اسلام به آنجا روی می آوردند.
مسجد قرویین فاس ، در نیمه قرن سوم هجری قمری تاءسیس شد و سپس به یكی از مراكز مهم فرهنگی و علمی در آمد؛ فارغ التحصیلان این مسجد با تبحری كه در علوم و فنون مختلف داشتند به اقطار اسلامی سرازیر شدند.
مسجد قرطبه ، اروپاییان را به خود جذب كرد و آنان را برای تحصیل دانش و كسب آگاهی بیشتر از اسلام به سوی خود كشید و عده كثیری از فقیهان ، دانشمندان ، شاعران ، ادیبان ، فلاسفه و مترجمان آثار از آن مساجد فارغ التحصیل شدند.
حوزه علمیه نجف اشرف به دست شیخ الطایفه محمد بن حسن طوسی در مسجد یا مساجد كنار حرم امیر المؤ منین علی بن ابی طالب علیه السلام پایه گذاری شد و این مركز علمی ، با سابقه ای هزار ساله ، تاكنون فقها و دانشمندان برجسته ای به جامعه بشری تحویل داده كه به اقرار و اعتراف برخی حقوقدانان معاصر و صاحب اثر، نظریه بعضی از فقهای فارغ التحصیل آن حوزه مقدس بر نظریه مشهورترین دانشمندان و حقوقدان مغرب زمین در زمینه حقوق تطبیقی رجحان داشته و از عمق و دقت بیشتری برخوردار است . (224)
افزون بر بعد علمی ، بعد سیاسی و مركزیت مبارزاتی این حوزه شیعی - بویژه در دو قرن اخیر - اظهر من الشمس است . همچون رهبری نهضت ضد انگلیس استعمارگر در جنگ های عراق و رهبری نهضت مشروطیت ایران در دوره قاجار، و جنبش تنباكو و سرانجام قیام اسلامی و حركت بی نظیر امام خمینی قدس سره در براندازی سلطه استعماری آمریكا و طرد رژیم دست نشانده پهلوی جز آن .
حوزه علمیه قم نیز در مساجد اطراف مرقد مطهر فاطمه معصومیه علیها السلام بنیان نهاده شده و توسعه پیدا كرده است ؛ افاضات علمی و انتشار فرهنگ اصیل اسلامی از این مركز مقدس علمی - دینی ، بر همگان روشن است و آثار آن نیز به اقامه دلیل و برهان ندارد.
با این همه آثار شگرف و درخور توجهی كه مساجد برای جامعه اسلامی و انسانی به همراه داشته است موجب شده تا استعمارگران مخرب فرهنگ ، به قصد سلطه یابی بر كشورهای اسلامی زرخیز شرق و دست اندازی به چاه های منطقه خاوری مسلمان نشین ، به توطئه چینی بپردازند و با شیطنت و استشراق علمی در تضعیف این مراكز بكوشند؛ كه در نتیجه به تغییر اوضاع سیاسی اجتماعی آن كشورها دست یافتند و با اجرای سیاست های موذیانه و اعمال شیوه های استعماری نو و كهنه نظامی و فرهنگی و گماردن نوكران بومی و دست آموز و كاملا مطیع خود، وضع مساجد را دگرگون ساختند و به وضعی نابهنجار راندند كه امروزه شاهدیم :
اولا: مسجد به صورت محلی برای برگزاری نمازهای پنجگانه و تشكیل مجالس عزا و تحریم در آمد رفته رفته از نمازگزار خالی شد.
ثانیا: دانشگاه ها را در مقابل حوزه های علمیه قرار دادند و با تقسیم قشرهای مردم به متقدم و متجدد و جو سازی و تبلیغات واهی كه در حوزه ها تنها علومم قدیمه و دانش های اسلامی تدریس می شود، دانشمندان متعهد مسلمان را دور كردند و آن مراكز را از رونق انداختند و با خیال راحت به افساد فرهنگی و چپاول ثروت های ملی پرداختند، در حالی كه آن دو نهاد علمی نه تنها در تضاد و تقابل نیستند، بلكه در كنار یكدیگر می توانند در تكامل علمی و فرهنگ جامعه نقشی عمده ایفا كنند.
دردمندانه باید اعتراف كرد كه غرب سلطه گر و ایادی قسم خورده اش در سایه تكنولوژی و صنعت ، به پیشرفت هایی نایل آمدند و ترقی خیره كننده مادی حاصل از اختراع ماشین ، زمینه چنان موفقیت نسبی را بنام تجدد برای پرچمداران كفر و الحاد فراهم ساخت .
خوشبختانه نسل متعهد و آگاه ، امروزه می تواند به داوری صحیح بنشیند و به این نتیجه برسد كه نه روی آوردن به مساجد و تعمیم فرهنگ مسجد، عامل عقب ماندگی است و نه روی برتافتن از مساجد، موجب پیشرفت واقعی است ، زیرا چه عقب ماندگی و چه پیشرفت و ترقی هر یك اسباب و عوامل خود را دارند؛ اثر مساجد به شرط توجه به ارزش ها مثبت و سازنده است . بر مسلمانان عصر حاضر - كه عصر بیداری و بازگشت به خویش است - فرض و لازم است كه فرهنگ مسجد را احیا و زنده كنند و این مراكز روحانی و فرهنگی و عبادی را با همان منزلت واقعی و ماموریت اصلی و فلسفه حقیقی اش مطرح سازند، و نیز حوزه های علمیه و دانشگاه های ممالك اسلامی را با توحیدی ، و تفكر مبتنی بر خداپرستی و عقیده به مبداء و معاد و نه بر اساس شرك و كفر و الحاد و اندیشه صرفا مادی ، تجدید سازمان كنند؛ در غیر این صورت مساجد ما خلوت تر و بی رونق تر و دانشگاه های ما بی محتوا تر خواهد شد و در نتیجه دشمنان اسلام و مسلمین و ایادی پست و جیره خوار آنان به اغراض پلید و شیطانی خود بیش از گذشته دست خواهند یافت و ملل مسلمان را پیش از پیش به خاك سیاه خواهند نشاند.
3 - مركز سازماندهی نهضت های جهانی اسلام
در اسلام مسجد جایگاهی به وسعت مكتب جامع و زنده و موقعی به پهنه آرمان های رسالت جهانی ، و ظرفیتی به فراخی جهان انسانی و مقامی به بلندای تكبیر و تسبیح خدا دارد؛ طبق نصوص اسلامی ، مساجد خانه های خدا در زمین اند (225) و مسلمانان در مسجد مهمان خدا هستند. (226)
جایگاه مؤ من و نشست او برای سخن ، جهان گردی و جهان نگری او در ملازمت ، مسجد انجام می گیرد. (227)
بهترین نقطه هر شهر، مسجد جامع آن شهر است و گذرگاه مساجد، معبر رحمت و بركات و نیز جایگاه فرشتگان است (228) در بینش اسلامی تفكر و درنگ در مسجد، سودمندتر از آرمیدن در بهشت است . (229)
مسلمان تا در مسجد است ، در حال عبادت و پرستش خداست (230) مساجد را باید بر ویرانه های كاخ های ستم طاغوت ها بر افراشت . (231)
اسلام به همان اندازه كه قداست و جایگاهی به مسجد بخشیده احكام و آدابی نیز بر آن مقرر داشته است ، از آن جمله نباید فضای معنوی و ارزش والای مساجد را با سخنان دنیایی و كارهای بی ارزش آلوده ، كرد، چنین رفتارهایی می تواند نشانه سقوط جامعه و در نتیجه موجب سلب رحمت الهی باشد. (232)
از آنجا كه عبادت بحق و شایسته خدا، جز از طریق برپایی عدالت اجتماعی و قسط، امكانپذیر نیست ، در بینش اسلامی ، دنیا و آخرت ارتباط مستقیم دارد و عبادت خدا و خدمت به خلق به صورت هدفی مزدوج در آمده است .
مسجد الحرام نمونه مسجدی است كه قبله گاه است (فول وجهك شطر المسجد الحرام ) (233) و مسجد النبی صلی الله علیه و آله در مدینه نمونه دیگری از مسجد است كه پایگاه سیاسی و عملیات نظامی یك حكومت بوده است ، و مسجد كوفه الگوی دیگری كه شاهد باشكوه ترین پرستش های خالصانه و پاك ترین دل های عاشق خدا و سوز و گداز و مناجات نیاز انسان به غنای بی نهایت باری تعالی است .
مسجد كوفه در خود حماسه های خود سازی و جهاد با نفس را شگفتی های پیكار در راه خدا، و جهاد با دشمن را به منظور گسستن اسارت ها و از میان برداشتن عواملی كه دنیای اسلام را به دوران جاهلیت باز می گرداند، یكجا پرورانده است .
در جامعه اسلامی نقش مساجد در حدی است كه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
مساجد كانون های همیشه بیدار است كه مسلمانان آگاه ، دل به دریای علم و حكمت بی كران خدا زده ، علی رغم تاریكی های شب ، در آن زنده دل و بیدارند و تاریكی ها را با نور دل بیدار خود می زدایند و نور افشانی می كنند و سرانجام با نورانیت كامل محشور می شوند. (234)
گام هایی كه به سوی مساجد برداشته می شود دنیا ساز و آخرت آباد و آگاهی آفرین و وحدت زاست . (235)
به این ترتیب ، مسجد، ابزاری تاكتیكی و موقت تلقی نمی شد، بلكه رابطه حركت نهضت انقلاب اسلامی با مسجد، پیوندی استوار و جاودانه و استراتژیك بود كه هیچ جایگاهی نتوانسته و نخواهد توانست جایگزین آن شود ان بیوتی فی الارض المساجد. (236)
با الهام از این تفكر بنیادین اسلامی ، ملت های مسلمان همواره حركت های انقلابی و نهضت های رهایی بخش خود را از مساجد آغاز كرده اند؛ مساجد همواره كانون های الهام بخش برای مردم ظلم ستیز بوده است ، بخصوص در تاریخ نهضت اسلامی كه در ایران شكل گرفته است به طور قطع هسته مركزی همه آنها در مساجد تكوین یافته است . اینك به ذكر چند نمونه می پردازیم :
الف ) قیام سربداران
در نیمه اول قرن هشتم هجری قمری كه حكومت مغول پس از قتل عام های وسیع چنگیز و هولاكو مردم ایران را به یاءس و ذلت و ضعف تسلیم كرده بود و خواسته های چنگیز، قانون بود و شمشیر دژخیمی مجری قانون ، خان های مغولی و صحرا گردن و افسران و روسای طوایف محلی ، هر یك منطقه ای را به صورت اقطاع یا تیول در چنگ خود گرفته با قساوت هولناكی دهقانان را برده وار به بند كشیده بودند و در شهرها نیز علمای مذهب یا در خدمت حكام مغول در آمده بودند و یا لباس زهد و تصوف پوشیده به انزوای خانقاه ها خزیده بودند و غیر مستقیم جاده صاف كن تجاوز و زمینه ساز جنایت شمرده می شدند و مردم را در زیر تازیانه جلادان و چپاولگردان مغولی تنها گذاشته بودند، در این هنگام یك فقیه انقلابی به نام شیخ خلیفه مسلمان وار، در جستجوی حقیقت بر می خیزد و از همه مدعیان معروف آن عصر، سراغ می گیرد، نخست نزد بالوی زاهد می رود تا راه نجات را در مكتب پارسایی و آزادی او بیابد، زهد را سكوت در برابر ظلم می بیند و چه بی شرمی و بی رحمی و خود خواهی زشتی كه انسانی در پیرامونش ضجه اسیران و نعره جلادان و فقر گرسنگان و تازیانه های ستم را بر كرده بیچارگان ببیند و بشنود و به جای آنكه به نجات آنان برخیزد، خود به تنهایی ، در طلب نجات خود و كسب بهشت باشد.
شیخ خلیفه آن چیزی كه به دنبالش بود، در محضر شیخ بالوی زاهد آملی ، نمی یابد و با نفرت از او می گریزد و نزد شیخ زكی الدین علاء الدوله سمنانی می رود كه آوازه معرفت و پیشوایی طریقت او در تصوف ، همه جا پیچیده بود، تصوف را نیز چون زهد، مذهب فرار از واقعیت ها و مسئولیت ها و پشت كردن به سرنوشت مردم و نادیده گرفتن ستم ها و قساوت ها می یابد؛ او را می بیند كه دلی نازك و احساسی لطیف و روحی متعادل دارد، اما چگونه است كه سیل خونی كه مغول بر این ملك جاری كرده است و زوالی كه اسلام و مردم را تهدید می كند، آرامش روح و صفای دل او را اندكی كدر نساخته است . گمشده خود را نزد او نیز نمی یابد، چنانكه روزی شیخ علاء الدوله سمنانی از وی می پرسد: ای شیخ آنچه من می طلبم از این مذهب ها بالاتر است . (237) از او نیز به نفرت می گریزد و به خدمت شیخ الاسلام امام غیاث الدین حموی به بحر آباد می رود ولی در بحر آباد نیز به خواسته خود نمی رسد و لذا رخت سفر می بندد و در لباس درویش ساده ، تنها و غریب به سبزوار می آید. در مسجد جامع شهر خانه می كند و آنجا به وعظ می پردازد، سخنانش خلق كثیری را به سوی او می كشاند و بسیاری از افراد مرید و پیرو او می شوند؛ به این ترتیب ، آوازه شهرتش در اطراف و كنار می پیچد و صاحبان قدرت را به وحشت می اندازد؛ از این رو صاحبان قدرت در دو بعد سیاسی و عقیدتی به مبارزه با او بر می خیزند، لكن شیخ خلیفه همچنان به كار خود مشغول و به تعلیم و تعالیم خود كه عمدتا قیام علیه ستمگران بود می پردازد و سرانجام علمای درباری كه دست در دست حكام مغول داشتند، فتوایی صادر می كنند، با این مضمون كه : شخصی در مسجد ساكن است و حدیث دنیا می گوید و چون منعش می كنند، منزجر نمی شود و اصرار می نماید. این چنین كسی واجب القتل باشد یا نی ؟ و اكثر فقهای رسمی زمان جواب می دهند كه : باشد. (238)
صورت فتوا را به نزد سلطان ابو سعید می فرستند تا بر آن صحه بگذارد. لكن ایلخان از این كار سر باز می زند و جواب می دهد: من دست به خون درویشان نمی آلایم ، حكام خراسان به موجب شرع شریف عمل نمایند. (239)
حكام و عمال آنها در كار خود شدت عمل نشان می دهند و در صدد قتل شیخ بر می آیند، ولی مریدان شیخ مانع از این كار می شوند، از سوی دیگر آوازه تعالیم شیخ مردم را به سوی او می كشد و هر روز بر عده پیروان او افزوده می شود. ارادت شیخ حسن جوری كه به هر حال خود وزنه ای در منطقه محسوب می شد به اعتبار شیخ خلیفه و عده پیروان او می افزاید؛ اما صاحبان قدرت دست از او بر نمی دارند و هر لحظه برای از بین بردن وی به طرح نقشه ای می پردازند و سرانجام در خفا دسیسه كرده و یك روز قصد خود را عملی می سازند.
و در این اثنا بامدادی به مسجدی كه شیخ خلیفه می بود در آمدند ریسمانی بر ستون بسته دیدند و شیخ خلیفه از آن به حلق آویخته خشتی چند در پای ستون بر یكدیگر نهاده ، چنانكه پای بر آن خشتها نهند و گردن به آن ریسمان رسد. بعضی را ظن آن شد كه شیخ قصد خود كرده و اتباع او گفتند: منازعان ، او را قصد كرده اند. فی الجمله كیفیت آن معلوم نشد. (240)
لكن كیفیت معلوم بود، كار، كار معاندان و دشمنان سیاسی و عقیدتی شیخ خلیفه بود كه سرانجام پس از كوشش های فراوان به اهداف خود رسیدند.
پس از او بیدرنگ شاگرد وی شیخ حسن جوری كارش را ادامه داد. وی در ابتدا اعلام بسیج سپس سازماندهی كرد و مبارزه را مخفی ساخت و خود در شهرها گردید و دست به هجرت همه جا بذر آگاهی و انقلاب را بر مبنای تشیع پاشید.
ب )نهضت مشروطه در ایران
در نهضت مشروطه نیز مساجد نقش بسیار حساسی در انسجام و حركت مردم داشت . روحانیت مبارز و انقلابی با سخنان دلنشین و افشاگرانه خود مردم را در صفوف متحد از مساجد به سوی میادین مبارزه و انقلاب رهبری كردند، مساجد كانون های آگاهی بخش و ایام محرم و عاشورا و ماه مبارك رمضان نقطه عطفی در تاریخ مبارزات مردم بوده است . مؤ لف كتاب انقلاب مشروطه می نویسد:
در وسط بازار امیر كه از بازارهای معروف تهران در آن زمان بود، قبرستان كهنه ای وجود داشت كه سال ها مرده در آن دفن نمی شد، در جوار قبرستان مدرسه ای بود كه آنجا نیز به حال خراب و ویران افتاده بود. به مرور زمان مردم زمین های اطراف قبرستان را تصرف كرده و خانه ساخته بودند، علما و مجتهدین در فروش زمین های مدرسه و قبرستان به منظور تبدیل به احسن اشكالی نمی دیدند، بنابراین هر كس زمین تصرف كرده خانه ای ساخته ، سند مالكیتی نیز به امضای یكی از علمای به دست آورده بود.
در چنین اوضاعی بانك استقراض روس نیز مصمم شد در مركز بازار تهران ساختمانی بسازد و برای تحقق این منظور بهتر دید كه از مدرسه و قبرستان بلا صاحب استفاده كند؛ نخست منازل اطراف را از مالكین خریداری ، آنگاه برای خرید مدرسه اقدام كرد و شروع به ساختمان نمود، از جمله چاهی حفر نمودند تا استخوان مردگان را در آن بریزند، ضمن در آوردن استخوانها جسد زن تازه در گذشته ای ، پیدا شد كه با بی اعتنایی به درون چاه سرازیر شد.
در جریان وبای سال قبل كه تلفات زیاد بود، مردم فرصت این را نیافته بودند كه مردگان خود را به قبرستان عمومی ببرند، ناچار تنی از عزیزان خود را دور از چشم ماءموران دولت ، به خاك تیره این قبرستان سپرده بودند كه از جمله جنازه این زن بینوا بود كه اكنون به فرمان روس ها به چاه انداخته می شد.
خبر این حادثه غم انگیز به گوش انقلابیون و مخالفان دولت رسید، مرحوم آیة الله طباطبایی ، نخست با پیغام ، رئیس بانك را از تملك آن زمین بر حذر داشت ، سپس به وزیر داخله و خارجه نامه ای نوشت و استدلال كرد كه جا گرفتن كفار در مركز بازار مسلمانان كار درستی نیست ، زیرا كارهای خلاف شرع آنان ممكن است ایجاد فتنه كند، پس از اقدام به این دو كار راه هر گونه گله را بر دولتیان بست به آخرالدوات یعنی تحریك احساسات مردم توسل جست .
روز شنبه چهارم آذر (27 رمضان ) (241) مرحوم شیخ محمد واعظ، از سخنوران بر جسته عهد انقلاب در مسجد مرحوم حاج میرزا محمد حسن آشتیانی بالای منبر رفت ، ابتدا شمه ای از حرمت ربا خواری كه كار اساسی بانك هاست و سپس از حرمت اعانت به كفار سخن گفت ، آنگاه گریز به داستان قبرستان و بیرون آمدن جنازه و كار بانك استقراضی زد، وقتی كه خون در رگ های مستمعان به جوش آمد و احساسات غلیان پیدا كرد و اشك در چشم ها حلقه زد، گفت : آقایان علما برای جلوگیری از این زشت كاری ها به هر دری زده اند، نتیجه ای نگرفته اند فعلا كاری كه از ما ساخته است ، این است كه زحمت دو قدم راه بر خود گذارده زیارتی از اموات و اجداد خود بكنیم ، بلكه یك وداع آخرین از قبور و استخوان های آنان بنمایید و فاتحه بر آنها بخوانید و روح آنها را شاد كنید كه همین امروز و فردا این قبور لگدكوب روس ها خواهد شد. (242)
آنگاه از منبر به زیر آمد و به سمت قبرستان روانه شد، مردم نیز با ناراحتی شدید و عصبانیت كامل در پی او به راه افتادند، با فراهم آمدن چنین مقدمه ای می توان نتیجه را پیش بینی كرد، مردم چون به محل ساختمان رسیدند به یك باره حمله بردند و در مدت یكی دو ساعت آنچه روس ها عمارت كرده بودند ویران كردند و جز توده ای آجر و مصالح ساختمانی چیزی به جای نگذاشتند. (243)
ماه مبارك آن سال ، مقطعی نیست كه بتوان از آن به سادگی گذشت ؛ نابسامانی دستگاه استبداد و بی تدبیری رجال دولت قاجار به قدر كافی خوراك تبلیغاتی به دست علمای انقلابی و سخنوران و وعاظ آزادیخواه داده بود، كارهای ناروای مسیو نوز بلژیكی ، چوب خوردن مجتهد كرمانی ، واقعه عسگر گاریچی ، داستان بانك ، همه مسائلی (244) بود كه در مجالس عزای مولای متقیان علیه السلام در شب های قدر از ناحیه وعاظ باشور و سوز خاصی عنوان می شد و احساسات مردم ستمدیده را بر می انگیخت : علاوه بر این حوادث ، حكومت شعاع السلطنه در فارس و ستمگریهای آصف الدوله به جان آمده بودند وزیر اكرم حاكم قزوین به سید جمال الدین قزوینی از علمای بزرگ قزوین اهانت كرده بود. این ستمگریها و امثال آنها زمینه مساعدی برای سخنوران مذهبی و انقلابی فراهم كرده بود. در میان سخنوران ماه مبارك ، آنكه از همه شیرین سخن بود، سید جمال الدین صدر المحققین اصفهانی مشهور به سید جمال واعظ بود، سخنان این سید اصفهانی به سبكی روح و روانی آب در اعماق عروق و اعصاب مردم نفوذ می كرد و به آنان جانی تازه و فكری نو می بخشید. سخنان او چنان دلنشین و مطلوب خاص و عام قرار گرفته بود كه بعدها روزنامه ای به نام : الجمال به وجود آمد كه اختصاص به نشر وعظ او داشت (شماره اول این روزنامه روز دوشنبه 26 محرم 1325 ه ق انتشار یافت ). در میان سخنوران عهد انقلاب هیچ یك این مقام را كسب نكرده است كه برای درج مواعظ او روزنامه ای منتشر شود.
لهجه شیرین اصفهانی وقتی با كلماتی و عبارات خوبی تعدیل شود و از آیات قرآنی و اخبار و احادیث آل محمد صلی الله علیه و آله زیب و زیور پذیرد، آنگاه از دل هم بر آید لاجرم دلپذیر می شود و این هر سه مورد هنر در وجود سید جمال ، به حد اعلی جمع بود، وی كه در روان شناسی اجتماعی درس نخوانده ، استاد بود، علاوه بر اینكه با عوام ، زبان عامیانه می گشود، با همان مهارت و تردستی نقال های قهوه خانه ای اصفهان ، قصه پردازی نیز می كرد، از آن جمله است قصد كدخدا نوروز و ملا صفر علی كه در شماره های یك و دو و سه روزنامه الجمال از او به یادگار مانده در لطیفه گویی نیز از هیچ یك از اصفهانی ها عقب نمی ماند.
سید جمال در بزرگترین مجالس آن روز تهران ، یعنی مسجد شاه (مسجد امام امروز) به منبر رفت و بی پروا به دستگاه استبداد بد می گفت . حتی از جمله به امام جمعه نوه شاه سابق كه پای منبر او نشسته بود، ابایی نداشت ؛ امام جمعه در تنگنای عجیبی افتاده بود زیرا اگر سید را از منبر منع می كرد، نمی دانستند چگونه حملات كوبنده او را به خود و دستگاه دولت تحمل كند؟ سرانجام عین الدوله ، سید جمال را به قم تبعید كرد.
ج ) انقلاب اسلامی ایران
به طوری كه اشاره شد، در صدر اسلام ، حركت ها از مسجد و آغاز و در مسجد سازماندهی می شد و نیروها از مسجد بسیج می شدند، به این ترتیب نهضت و انقلاب همواره با مسجد، پیوندی استوار و جاودانه دارد.
با الهام از این تفكر بنیادی اسلامی ، ملت مسلمان ایران در جریان انقلاب اسلامی ، بویژه در سال قبل و بعد از پیروزی شكوهمند انقلاب ، با تاءكید رهبر عظیم الشاءن انقلاب ، یعنی امام خمینی رضوان الله تعالی علیه بر حضور فعال در مساجد، مسجدها حالتی پر تحرك و سرنوشت ساز یافت و به دوران صدر اسلام باز گردانیده شد و روحانیت مبارز در سنگر محراب و منبر به تعیین تفكر سیاسی اسلام و نشر اهداف نهضت و افشاگری در زمینه فجایع رژیم ستمشاهی و آثار شوم سلطه خارجی و توطئه های استكبار جهانی به ویژه آمریكا و صهیونیسم پرداخت ، و با بازگو كردن بیانه ها و اعلامیه ها و سخنان رهبر اسلام ، آگاهی مردم را درباره آرمان های اسلامی و فجایع رژیم شاه رشد و تعمیق بخشید.
مساجد در سراسر ایران موقعی سازنده و جایگاهی مقدس پیدا كرد و جاذبیت و مركزیت سیاسی و عبادی خود را باز یافت ، با این تحول عمیق ، كه خود باز گشتی به دوران شكوهمند صدر اسلام و سیره پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و امیر المؤ منین علی علیه السلام بود، نقش سرنوشت سازی در ایجاد وحدت و یك پارچگی طبقات گوناگون ملت و همدلی نیروهای انقلابی در مسیر اهداف و آرمان های مقدس انقلاب اسلامی ، ایفا كرد.
مساجد در سراسر ایران در طول مبارزات و فعالیت های انقلابی به كلیه مبارزان و انقلابیون و هواداران مؤ من انقلاب اسلامی كه هر لحظه در معرض افتادن به چنگ مزدوران رژیم ستمشاهی و دژخیمان ساواك بودند، امكان داد كه در پناه امن مساجد و جو آكنده از وحدت و اخوت و معنویت این مكان مقدس ، با سرعت عمل هر چه بیشتر و ضربه پذیری هر چه كمتر، در جهت بیداری و آگاهی بخشیدن به توده های وسیع و گروه های مردم ، رسالت خویش را متحقق سازند.
در یك جمله ، مساجد در این مقطع زمانی به مراكز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی تبدیل شد.
مساجد با كسب چنین جایگاه رفیعی كه طیف وسیعی از مردم و توده های میلیونی را در بر گرفت ، در پیشبرد انقلاب اسلامی پیشاپیش حوزه علمیه قم و دانشگاه قرار گرفت ، و به فعالیت های آن دوران نیز نیرو و سرعت بخشید و همگام با یكدیگر رسالت به پیروزی رساندن انقلاب اسلامی را متحقق ساخت . (245)
به همین دلیل مساجد یكی از مراكز عمده ای بود كه بارها آماج حملات دژخیمان رژیم قرار گرفت ، و مسجدهای متعددی به این ترتیب : به آتش و خون كشیده شد، نخستین گروه های مقاومت اسلامی در مساجد شكل گرفت و ضربه نهایی را بر پیكر پوسیده و در حال زوال آن وارد كرد و رسالت و پاسداری از حریم انقلاب اسلامی و اجرای رهنمودهای رهبری انقلاب اسلامی و اجرای فرمان های رهبری انقلاب را بر عهده گرفت .
تولد جمهوری اسلامی ایران توسط آرای مردم در مسجد صورت گرفت و رفراندومها و انتخابات متعدد سرنوشت ساز برای راه اندازی نظام نوین سیاسی در كشور، در فضای پر از نور، صفا، معنویت ، یكدلی و وحدت انجام پذیرفت . (246)
در برابر خطر جدایی انقلاب از مساجد كه توطئه جدید دشمنان انقلاب اسلامی بود، امام فرمود:
از هواپیماهای دشمن نهراسید، از آن بترسید كه مساجد خلوت شود.
حال ، چكار باید كرد كه مساجد خلوت نشود و همانند دوران انقلاب مملو از جوانان پرشور و انقلابی شود و این سنگر بنیان مرصوص همواره فعال باشد، بر عهده ائمه محترم جمعه و جماعات است كه طرح برنامه های مفید و آموزنده برای جذب ، جوانان ، این سرمایه های ارزنده كشور را كه بالقوه اداره كننده آینده كشور اسلامی ما هستند، بریزند و نگذارند كه آنان به دامان ناپاك ایسم های گوناگون و گروه های الحادی بیفتند. امروزه دشمن انگشت روی نقطه حساسی گذاشته و حملات وحشیانه فرهنگی خود را به سوی جوانان هدف گرفته و با توپخانه دور برد، یعنی رسانه های همگانی ، غرایز آنان را هدفگیری كرده و می خواهد با هجوم فرهنگی كه به مراتب از تهاجم نظامی ، خطرناكتر است ، قشر جوان كشور را منحرف سازد.
4 - نقش مساجد در انقلاب اسلامی
در اسلام ، مسجد جایگاهی به وسعت یك مكتب جامع و زنده ، و متناسب با هدف ها و آرمان های یك رسالت جهانی ، ظرفیتی فراگیر، به فراخی تمامی انسان ها و همه بشریت دارد.
مساجد خانه های خدا در زمین است :
ان بیوتی فی الارض المساجد. (247)
مسلمان در مسجد مهمان خداست :
المساجد بیوت الله فی الارض و حق علی المزوران یخدم زائره . (248)
جایگاه مؤ من و نشست او برای سخن ، مسجد است :
المؤ من مجلسة المسجد. (249)
جهانگردی و جهانگری مسلمان در ملازمت مسجد انجام می گیرد:
السیاحة فی امتی لزوم المساجد . (250)
بهترین نقطه هر شهر مسجد آن است :
احب البلاد الی الله مساجد. (251)
مساجد مكان اوج تعالی معنوی و بهترین نقطه بهشت برین است .
و ما ریاض الجنة ؟ قال : المساجد . (252)
ساختمان مسجد معادل بقای آخرت و بناهای بهشت است .
من بنی مسجدا بنی الله له بیتا فی الجنة . (253)
و سادگی آن رمز جاودانه اصالت معنویت است . (254)
گذرگاه مساجد گذرگاه رحمت و بركات است و خیرات و نیز جایگاه فرشتگان است :
و تعقد الملائكة علی اءبواب المساجد . (255)
در تفكر اسلامی درنگ نمودن در مسجد سودمندتر از نشستن و آرمیدن در بهشت است :
الجلسة فی المسجد خیر من الجلسة فی الجنة فان الجنة فیها رضی نفسی و الجامع فیها رضی ربی . (256)
مسلمانان تا در مسجد است در حال نماز و پرستش خداست :
خرج علینا علی علیه السلام و فقال : ما تنتظرون ؟ قلنا: الصلوة فقال : انكم فی الصلوة . (257)
مساجد باید جایگزین مراكز طاغوت ها گردد و در همانجا بنا شود كه كاخ ظلم بر افراشته بوده است :
ان رسول الله امره ان یجعل مسجد الطائف حیث كان طاغیتهم . (258)
مساجد مركز خیر و بركت است و هیچ مسلمانی بی بهره از مسجد باز نمی گردد:
لا یرجع صاحب المسجد باءقل من احدی ثلاث خصال : اماد عاید عویه یدخله الله به الجنة و اماد عاید عوبه فیصرف الله عنه به بلاء الدنیا و اما اخ یستفیده فی الله . (259)
بهترین توشه ای كه از مسجد گرفته می شود آموزش و آگاهی حیاتبخشی است كه علی علیه السلام در این سخن بیان فرموده است :
من اختلف الی المسجد اءصاب احدی الثمان اخا مستفاد فی الله ، او علما مستطرفا او آیة محكمة او یسمع كلمة تدل علی هدی ، او رحمة منتظره ، او كلمة ترده عن ردی ، او یترك ذنبا خشیة اوحیاء . (260)
وابستگی به مسجد مسلمان را در سایه حمایت خدا قرار می دهد:
ستة یجعلهم الله فی ظله یوم لاظل الا ظله ... رجل قلبه متعلق بالمسجد اذا خرج منه حتی یعود الیه . (261)
زمین با فرود آمدن گام هایی كه به سوی مسجد برداشته می رود، تسبیح حق را نثار صاحب قدم می كند:
من مشی الی المسجد لم یضع رجله علی رطب و لا یابس الا سبحت له الارض . (262)
مساجد مظاهر نعمت های الهی هستند و كفران این نعمت و بهره نبردن از بركات آنها مایه خسران است و موجب آن می گردد كه مساجد نزد خدا شكوه نمایند، و در این مورد مسجد و عالم و قرآن یكسان آمده است :
ثلاثه یشكون الی الله عزوجل : مسجد خراب لا یصلی فیه اهله ، و عالم بین جهال و مصحف معلق قد وقع علیه غبار لا یقرا فیه . (263)
در حدیث دیگری مسجد در كنار قرآن و عترت از مظلومیت خود و جفایی كه از مسلمین بر آن رفته ، شكایت می كند:
یجی ، یوم القیامة ثلاثه یشكون الی الله عزوجل : المصحف و المسجد و العترة ، یقول المصحف : یا رب حرقونی و مزقونی ، و بقول المسجد یا رب عطلونی و ضیعونی ، و تقول العترة یا رب قتلونا و طردونا و شردونا... . (264)
برای آنكه به قداست و فضا معنوی و ارزش والای مساجد خدشه ای وارد نشود نباید آن را با سخن دنیا و كارهای بی ارزش آلوده نمود، و چنین عملی می تواند نشانه انحطاط جامعه مسلمین باشد و برای احیای قداست مسجد طرد جاهلان و مغرضائی كه با این عمل مسجد را بی اعتبار و بی اثر و از رسالتش منحرف می كنند لازم است .
یاءتی فی آخر الزمان قوم یاءتون المساجد فیقعدون حلقا ذكرهم الدنیا و حب الدنیا لاتجالسوهم فلیس الله فیهم حاجة . (265)
در حدیث دیگر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می فرمود:
جنبوا مساجدكم صبیائكم و مجانینكم و شرائكم و بیعكم . (266)
تاءكیدی كه در اسلام بر نگهداری و خدمت و نظافت مسجد شده ، روشن گر میزان اهتمام شرع است در دور داشتن مسجد عواملی كه احتمالا جاذبیت آن را خدشه دار می كنند.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله بر پاكیزه نگهداشتن مساجد و معطر كردن آن امر می فرمود:
ان رسول الله صلی الله علیه و آله امر بالمسجد ان تطهرو تطیب . (267)
چنین جایگاهی برای مسجد ایجاب می كند كه همه مسلمین در بزرگداشت و توقیر آن بكوشد. در اسلام عملی كه موجب هتك حرمت مسجد شود، عاملش مستوجب لعنت خداست .
عن الصادق علیه السلام قال :
ملعون ملعون من لم یوقر المسجد . (268)
وقتی مسجد آماده برگزاری پرستش خدا و انجام دادن رسالت خویش و بهره برداری است ، دیگر ترك مسجد شایسته مؤ من نیست ، این منافقان هستند كه همواره در نیمه راه از ادای وظایفشان شانه خالی می كنند و مساجد را خالی می گذارند:
قال النبی صلی الله علیه و آله من سمع الندا فی المسجد مخرج من غیر علة فهو منافق الا ان یرید الرجوع الیه . (269)
قرآن برای مساجد چنان كرامتی قائل است كه جز دعوت خدا و خداجویی را شایسته آن نمی شمارد:
و اءن المساجد لله فلا تدعوا مع الله اءحدا . (270)
به این ترتیب قرآن مسلمین را از یاد دنیا و گفتگوهای دنیوی و مذاكرات و حل و فصل امور مربوط به مقاصد مادی و كم بها و آنچه كه انسان را از یاد خدا غافل و به اسارت دنیای منهای آخرت جدا از اهداف متعالیه خدایی می كشاند باز می دارد و آن را شایسته یك انسان در حال تعالی و ارتقای نمی داند، ولی از آنجا كه مسائل زندگی انسان و امور جامعه ارتباط پیچیده و تنگاتنگ با اهداف معنوی و تعالی و تكامل انسان دارد، و عبادت بحق و شایسته خدا جز از طریق برپایی عدالت اجتماعی و قسط امكان پذیر نیست و ارتباط مستقیم دنیا و آخرت عبادت خدا و خدمت به خلق را به صورت یك هدف مزدوج قرار داده ، پیامبران از پی چنین هدف مركب و پیچیده ای از جانب خدا مبعوت شده اند.
قرآن یك جزء این هدف را چنین ترسیم می كند:
یا ایها النبی انا ارسلناك شاهدا و مبشرا و نذیرا و داعیا الی الله باذنه و سراجا منیرا .
و در آیه دیگر، عنصر دیگر آن را به صورت بیان می نماید:
لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط .
وقتی به اوج و عظمت مقام مسجد می رسیم ، یكباره می بینیم كه قرآن مسجد را تا جایگاه قبله بالا می برد و آن را كانون همه توجهات و تمركز سمت گیری ها و قبله گاه همه دل های خداجو معرفی می كند. بهترین نقطه هر شهر مسجد آن است .
قرآن برای مساجد چنان كرامتی قایل است كه جز دعوت خدا و خداجویی را شایسته آن بر نمی شمارد.
گذرگاه مساجد، گذرگاه رحم و بركات و خیرات و نیز جایگاه فرشتگان است به دلیل نقشی كه مسجد در تربیت دلیران ایثارگر و مجاهدان مبارز و جان بر كف داشت ، محرابش نام گرفت و جایگاه حرب یافت و به این نام مشهور شد.
مسجد قبا و مسجد النبی هم كانون عبادت و عشق به خدا و طنین خالصانه ترین راز و نیازها و عبودیت ها و پاك ترین نواهای شورانگیز در فضای پر معنویت آنها منعكس بود، و هم مركز مهر و شفقت و عشق به مردم و رسیدگی به مسائل جامعه بودند.
حركت ها و فعالیت های سیاسی پیوسته از این مراكز آغاز و در آنجا طرح و برنامه ریزی می شد. و برای رهایی مسلمین و نجات انسان ها و مبارزه با دشمنان خدا و خلق ارتش ها بسیج و نقشه جنگ ها بررسی و جهاد در راه خدا شكل می گرفت ، در مسجد پیامبر شیوه دو حركت موازی و دو جهاد رهایی بخش یكجا آموخته می شد، مسلمانان با فنون پیچیده جهاد اكبر و جهاد اصغر آشنا می شدند و تعلیم و ارشاد و تربیت در همه ابعاد آن و در تمامی زمینه های حركت و مبارزه و جهاد عرضه می شد و دین و سیاست به مثابه دو روی یك حقیقت مطرح و تحلیل می شد.
از یكسو مردم به خدا نزدیك می شدند و صفات و جلال و جمال خدا در قالب های وجودی بشری آنها متجلی می شد و از سوی دیگر، به اتحاد و پیوستگی و فشردگی صفوف و تعاون و عمل مشترك می رسیدند و راه آخرت و تكامل و تعالی را با راهیابی به دنیایی مستقل و آزاد و به دور از شیاطین و دشمنان خدا و خلق خدا می پیمودند.
بارها بی از قید و بند اسارت های درونی و گسستن همه قیودی كه انسان را از درون زمین گیر و از پرواز به ملكوت باز می داشت و به اوج بندگی خدا می رسیدند و از این جایگاه پاك و منزه به اجرای حاكمیت خدا بر بندگانش همت می گماشتند.
مسلمانان بر گرد شمع وجود پیامبر صلی الله علیه و آله به بركت جایگاه تعلیمی مسجد آموخته بودند كه تا حاكمیت خدا بر درون و دل های گروهی پیشتاز استقرار نیابد و آنها را آزاد و پاك نسازد، بر پایی حاكمیت خدا بر دیگر توده های مردم امكان پذیر نیست ، همچنانكه تا رسالت حاكمیت خدا بر زمین و بر جامعه بشریت ، جامه عمل نپوشد سازندگی تعالیم اسلام و عبادت و بندگی راستین خدا و خود سازی و دعوت به سوی حقیقت عینی نخواهد یافت و راه بندگی تواءم با امنیت مردم و سرانجام راه جهاد اكبر هموار نخواهد شد و این هدف بزرگ و نهایی پیامبران تحقق نخواهد یافت .
5 - نقش مساجد در توسعه
از جارزنی ها و خبر كردن های انسانی گرفته تا دنیای شگفت انگیز انقلاب ارتباطات كه هم اكنون آن را سپری می كنیم ، عوامل اصلی و ابزارهای مهم رسانه ای ما، نقشی مهم در حفظ، احیا و ماندگاری میراث سترگ تشیع خونرنگ علوی ایفا كرده است .
اگر چه نظریه پردازان و محققان بزرگ اسلامی ، یكی از عمده ترین عوامل ماندگاری و استمرار فرهنگ اسلامی در طی قرون و اعصار را در غنای درونی این فرهنگ و مكتب حیاتبخش می دانند، ولی چه كسی است كه نداند در عصر تحولات شگرف ارتباطی و با بروز تكنیكهای نوین اطلاع رسانی ، در ایران سال 1357 ه ش ، این مساجد در آمدند و بار دیگر نشان دادند كه انسان ، انسان است نه ابزار.
با این توضیح ، ما در این مجموعه كوشیده ایم تا جنبه هایی از نقش رسانه ای
مسجد و خطابه را در مقایسه با تحول ارتباطی دنیای امروزه ، مورد بررسی قرار دهیم و در این بررسی ، البته مقصد، آن نیست كه منكر تحولات ارتباطی جهان شویم ، بلكه بیشتر به دنبال تاءكید این نكته هستیم كه نمی باید نقش رسانه ای مسجد و خطابه را در رشد و ارتقای فرهنگ عمومی - بویژه در جوامعی كه از فرهنگ شنیداری برخوردارند - نادیده انگاشت و یكسره مرعوب نظریه پردازان انقلاب ارتباطات امروز دنیا معاصر شد؛ واقعیت این است كه بشر معاصر یك بار دیگر دچار این اشتباه تاریخی می شود كه به پدیده ارتباطات باز هم نگرشی ابزاری بیندازد، غافل از آنكه اولین اصل بدیهی رسانه ارتباطی ، توفیق در برقراری ارتباط با مخاطبی چون انسان است و این ارتباط و پیوند، جز از راه طرح پیامی قوی و فرهنگ حیاتبخش - كه نیاز انسان را بر طرف سازد - امكانپذیر نخواهد بود.
به همین سبب ، ما ابتدا با تعریفی كه از پدیده ارتباطات و مخاطبان آن ، می كنیم به سراغ نظریه های معروف تحول ارتباطی دنیای امروز می رویم و در این میان نقبی به وظیفه و نقش اصلی وسایل ارتباطی در برقراری ارتباط با انسان می زنیم ، و سپس میزان توفیق پیام وسایل ارتباطی در نگاه واكنش رفتار جمعی افراد بشر را مورد بررسی قرار می دهیم ، در نهایت با بررسی نظریه ماروین زدیتس و حوزه هایی كه او برای مطالعه هر انقلاب ضروری می داند، تنها به بحث سازماندهی می پردازیم و از رهگذر آن ، نقش رسانه ای مسجد را در این راستا مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهیم .
1 - تعریف ارتباطات
پیش از پرداختن به مسائل سابق الذكر، ضروری است تصور خویش را از پدیده ارتباطات روشن سازیم ، علم ارتباطات به دانشی اطلاق می شود كه چگونگی های برقراری ارتباط و اطلاع رسانی را با مخاطب بررسی می كند و به كیفیت پیام رسانه ارتباط جمعی و تكنیك های ارسال پیام به مخاطب ، می پردازد. (271)
در عصر حاضر مك لوهان یكی از نویسندگان و نظریه پردازان غربی در زمینه ارتباطات معتقد است كه منشاء تغییرات اجتماعی ، رسانه های ارتباط جمعی هستند؛ چنانكه دیگر نظریه پردازان اقتصادی و فرهنگی ، هر یك به طور جداگانه به اقتصاد و نهادهای فرهنگی به عنوان منشاء تغییرات اجتماعی اعتقاد داشتند؛ اما امروزه كه این عصر، به عصر و حاكمیت اراده ملت ها، بیداری ملت ها و بیداری اسلامی ، قرن غلبه مستضعفین بر مستكبران (272) و عصر دهكده جهانی (273) یاد می كنند، از نقش انكارناپذیر و قدرتمند افكار عمومی در عرضه تحولات اجتماعی و فرهنگ ملت ها غافل نیستند، فرهیختگان و فرزانگان ملت های جهان اسلام ، امروزه نمی توانند و نباید از كنار انقلاب شگرف تكنولوژیك در عرصه ارتباطات بی تفاوت بگذرند و مسئله را به حال خود بگذارند، افكار عمومی و فرهنگ ملی و ایدئولوژیك ، پایه ای اقتدار حكومت ها را تشكیل می دهند، بدیهی است در جوامع اسلامی ، فرهنگ و نظام اسلامی ، برای ماندگاری و تداوم ، به مدافعانی آگاه نیازمند است كه پدیده ارتباطات و رسانه های جمعی بخوبی می توانند از عهده این مهم برآیند.
2 - رسانه های ارتباط جمعی
انتقال پیام فرهنگی ، در مراحل ابتدایی ، دهان به دهان و سینه به سینه و شفاهی بود. حتی اگر متنی بر روی پوست حیوانات نوشته می شد و یا خبری را حكام به اطلاع مردم می رساندند، با صدای بلند خوانده و یا جارچیها به این امر مبادرت می ورزیدند. با ورود جوامع بشری به دنیای چاپ (گوتنبرگ ) تمدن شفاهی بشری ، بیشتر شكل كتابت به خود گرفت و تمدن كتبی بر دستاوردهای فرهنگ بشری افزوده شد، فرهنگ كتبی و جستجوهای بی امان بشر برای دستیابی به تازه های علم و دانش ، بر اهمیت ارتباطات و علم اطلاع رسانی افزود و فرهنگ كتابت را در جایگاه تازه ای قرار داده است . مك لوهان ، شاید جزو اولین كسانی بود كه به اهمیت وسایل ارتباط جمعی ، اعم از مطبوعات ، رادیو، تلویزیون ، تئاتر، سینما و مجلات و نشریات پی برد، وی معتقد بود كه پس از انقلاب صنعتی ، جهان به سمت تمركز گرایی در همه عرصه های اجتماعی ؛ اقتصادی ، فرهنگی و سیاسی می آورد؛ این تحول سبب شد كه اطلاعات یك جور و یكنواخت و به دست انسان برسد و در اختیار جامعه قرار گیرد، وی نام این تحول را دهكده جهانی گذاشت . به اعتقاد او، جهان به این دلیل به دهكده ای تشبیه شده است كه اخبار با سرعتی زایدالوصف ، توسط وسایل ارتباطی منتشر می شود و با سرعت به تمامی جوامع دنیای امروزی می رسد؛ این امر، سبب كوتاه شدن فاصله ملتها از لحاظ خبری شده است ، به گونه ای كه می توانیم نام دهكده جهانی بر آن بگذاریم . (274)
اما كاركرد وسایل ارتباط جمعی در تاریخچه كوتاه ذكر شده ، خلاصه می شود؛ مهم این است كه ما، چه نگاهی را به وسایل ارتباط جمعی بیفكنیم ؟ آیا بجز وسایل ارتباط جمعی مورد اشاره ، نمی توان هیچ نقش رسانه ای برای دیگر وسایل و پایگاه های ارتباطی - بویژه در جوامع اسلامی - قائل شد؟
3 - مسجد پایگاه ارتباطی متناسب با جوامع اسلامی
بخوبی می دانیم كه كاركرد وسایل ارتباط جمعی در برقراری هر چه عمیق تر ارتباط با انسان - به صورت مهمترین مخاطب - خلاصه و متمركز می شود. اگر چنین باشد، باید ببینیم مسجد، به عنوان پایگاهی ارتباطی و بسیار مهم ، چه نقشی در افزایش پیوندهای انسانی و توسعه فرهنگ اسلامی ایفا كرده است .
در تبیین این قسم از این نوشتار به ذكر نكاتی تاءمل زا به این شرح می پردازیم :
1) اصولا تمامی وسایل ارتباط جمعی ، نوعی ارتباط غیر حضوری را با مخاطب برقرار می سازند و این ارتباط غیر حضوری ، علی رغم جذابیتهای فراوانش حالتی تصنعی داشته و لزوما دارای ارتباطی عمیق با مخاطبان نیست .
2) در تمامی نظریه های ارتباطی تاكنون ، رسانه های جمعی ، وظیفه اطلاع رسانی و ارسال پیام داشته اند؛ در این بینش ، می باید افكار عمومی به سمتی خاص ، كه نهادهای سیاسی و حكومت های قدرتمند و غالب دنیا طالبند، سوق داده شود و رفتار جمعی بر اساس الگوهایی كه عرضه می شود، شكل گیرد و نهایتا ثبات اجتماعی در تحقق اهداف سرمایه داری جهانی حفظ شود.
بدیهی است در این نظریه ها، انسان ابزاری بیش نیست ولی دیدگاه رسانه ای اسلام انسان را نه تنها به عنوان مخاطبی كه پیامی به اطلاع او می رسد، بلكه به منزله مخاطبی كه آگاهی و بویژه تعالی او همواره مطمح نظر است ، می نگرد، پس ، فرق است میان تعالی آموزش و تربیت انسان تا به دست گرفتن تنها افكار عمومی او.
3) نفوذ در قلب ها و در افكار، به مراتب اقتداری افزون تر در افكار می سازد. رسانه های جمعی مورد تاءكید فرهنگ اسلامی ، كه عمدتا بر نقش رسانه ای مسجد و خطابه و ارتباطها و پیوندهای حضوری (و تشكل های ارتباطی خاص ) انگشت می گذارد و البته وسایل و تكنیك های نوین را هم نفی نمی كند و می پذیرد، در این نكته حكمت آمیز هدایتی خلاصه می شود، زیرا در این مدل ارتباطی ، انسان با انسان حضورا در ارتباط است و این شیوه ارتباط، در تصرف قلب ها و تسخیر افكار به مراتب مؤ ثرتر است .
4) مسجد و خطابه ، بر فرهنگ شنیداری تاءكید دارد، بدیهی است در جوامع اسلامی كه كماكان از تحولات فرهنگ دیداری آثار مهمی دیده نمی شود، مؤ ثرترین پیام است . ضمن آنكه مسجد به عنوان پایگاه و رسانه ارتباطی مهم ، از هر دو حالت می تواند به طور بالقوه برخوردار باشد. برای نمونه اگر مساجد در زمانی كه در صد جامعه مورد نظر باسواد ما به حدی رسید كه به ناچار می باید پاسخگوی نیازهای فرهنگی آنان ، بویژه در زمینه كتاب و رسانه های دیداری مثل سینما، تئاتر و امثال آن باشد، به سهولت می توان كتابخانه و كانون های فرهنگی را در مساجد تشكیل داد و تقویت كرد، ولی نكته جالب این است كه مخاطب آمده است و مسجد چون كانون هدایت انسان در بستر اجتماع و از جاذبه های معنوی فراوانی برخوردار است ، اثر خود را بر مخاطبانش می گذارد.
4 - ویژگی های ارتباطی مسجد در سازماندهی حركت های اجتماعی و ماندگاری فرهنگاسلامی
نظریه ماروین زدیتس - جامعه شناس فرانسوی - درباره مطالعه انقلاب ها نكات جالبی به دست می دهد. (275) وی معتقد است برای مطالعه انقلابها، باید چهار حوزه زیر را بررسی كرد:
1 - رهبری .
2 - سازماندهی .
3 - توده های مردم .
4 - واكنش سیستم سیاسی (حكومت ).
در این چهار حوزه اگر بخواهیم به نقش سازمان دهنده و تشكیلات ارتباطی كه انقلاب ها را ایجاد و حفظ می كنند، توجه كنیم ، درباره انقلاب اسلامی ایران به نكته جالب توجهی دست خواهیم یافت .
اصولا در انقلاب ما، میان رهبران انقلاب و پیروان انقلاب ، احزاب و تشكیل های سیاسی (كه مرسوم همه انقلاب هاست ) قرار نداشتند؛ هدایت انقلاب اسلامی مستقیما به همت رهبری و با واسطه روحانیان (خطبا) و در میدان های برقراری ارتباط با مردم (مساجد) صورت گرفت ، در واقع حلقه واسط میان رهبری انقلاب اسلامی و مردم - در انقلاب ما - مساجد بودند و نقش ارتباطی را هم مساجد ایفا كردند. البته صدور اعلامیه و چاپ و توزیع آن نیز، نقش عمده ای در این فرایند ایفا كرد.
اینك به سراغ ویژگی ارتباط مسجد در سازماندهی - حركتهای اجتماعی و تداوم فرهنگ اسلامی به این شرح می رویم :
1 - مسجد، غیر گروهی و سازمانی است . (سازمان در شكل مصالح آن ).
2 - در عین حال مسجد، حالتی تشكیلاتی دارد و مخاطبان آن با همه امكان ، ارتباط تشكیلاتی می یابند.
3 - این ارتباط به دلیل غیر سازمانی و غیر گروهی خود، به نحو بازرسی ، مردمی است كه ویژگی عمده به شمار آمده و امكان بهره برداری دشمن را در جوامع بسته دیكتاتوری (مانند مصر امروز) به حداقل می رساند.
4 - مسجد، پایگاهی ارتباطی - دینی است و این عملا جهت ارتباطات را روشن می سازد و در ماندگاری فرهنگ اسلامی نقشی عمده ایفا می نماید.
5 - كاركرد ارتباطی و رسانه ای مسجد عمیقتر است ، زیرا چنانچه بیشتر گفته شد، با دل ها و افكار فرهنگ با یكدیگر سر و كار دارند.
6 - مسجد، پایگاهی ارتباطی و سهل الوصول و در عین حال ، رسانه ای قابل دسترسی برای كلیه مخاطبان و علاقه مندان است .
7 - مقابله با مسجد از ناحیه حكام جور از نظر سیاسی باید شكل علنی داشته باشد؛ این مسئله در ابتدای امر، به افشای چهره غیر دینی حكومت های سلطه (كه اتفاقا در كشورهای اسلامی ، به اسلام پناهی دست می زنند) می انجامد؛ اگر مبارزه حكومت با مسجد حالتی مخفی داشته باشد، كاربرد چندانی نخواهد داشت .
8 - مسجد، جدا از نقش رسانه ای و ارتباطی خود، از طریق خطبا و علما، ایجاد انگیزش در مخاطبان می كند و اینجاست كه علاوه بر نقش اطلاع رسانی ، نقش هدایتی را نیز بر دوش می گیرد.
نتیجه گیری
در عصر تحول شگرف ارتباطات قرار گرفته ایم ، عصر كه از آن به دهكده جهانی یاد می شود. نه می بایست یكسره مرعوب این تحولات شد و نه از كار فرهنگی تبلیغی و ارتباطی عظیمی كه در این مقطع حساس تاریخی بر دوش مبلغان و علما و خطبا و عناصر فرهنگی نهاده شده است ، غفلت ورزید. ماندگاری فرهنگ اسلامی به حفظ این تلاش و افزوده تر شدن بستگی تام پیدا كرده است .
در دنیای ارتباطات ، تحولات تكنیكی یك پایه این تحول محسوب می شوند، ولی دنیا با فرو پاشی مكتب ها و بحران فرهنگی و انحطاط اجتماعی ، پیام و فرهنگی درست برای رفع نیازهای انسان معاصر در دست ندارد. اهمیت اسلام و فرهنگ آن و توجه یكجا به نقش رسانه های امروزی و مساجد به عنوان مدل ارتباطی و رسانه ای سنتی در جوامع اسلامی ، نباید نادیده انگاشته شود.
كاركرد رسانه ارتباط جمعی ، با همه تحولات تكنیكی ، زمانی قرین توفیق قلمداد می شود كه بتواند عمیق ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب خود برقرار سازد. مساجد در پیشرفت و پیروزی انقلاب اسلامی سال 57، نشان دادند كه می توانند چنین ارتباطی را بر قرار ساخته و نقش هدایتی و رسانه ای خود را ایفا كنند.
ویژگی های منحصر به فرد مسجد، در قالب پایگاه های ارتباطی مهم به هیچ وجه نباید در دنیای امروز فراموش شود، بلكه این پایگاه همواره می تواند در تقویت فرهنگ شنیداری و دیداری مردم و مخاطبانش بسیار مؤ ثر باشد؛ ماندگاری فرهنگ اسلامی تاكنون به لحاظ پویایی و تحرك این كانون های سازماندهی حركت های اجتماعی و توده ای مردم بوده است . در آینده هم یكی از عوامل و متغیرهای مهم این ماندگاری ما تحرك همین پایگاه هاست .
188-امام خميني قدس سره ، احكام مسجد: ص 164، مسئله 900، 912 و 913.
189-سعيدي رضواني ، عباس ، بينش اسلامي و پديده هاي جغرافيايي .
190-سلطان زاده ، حسين ، روند شكل گيري شهر و مراكز مذهبي در ايران : ص 188.
191-همان ماءخذ: ص 189.
192-همان ماءخذ: ص 189.
193-بينش اسلامي و پديده هاي جغرافيايي : ص 51.
194-همان ماءخذ: صص 51 و 36.
195-غنچه ، عبدالرحيم ، تاريخ دانشگاه هاي بزرگ اسلامي : ترجمه نورالله كسايي ، مؤ سسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، 1372، صص 61 و 83.
196-بينش اسلامي و پديده هاي جغرافيايي : ص 36.
197-داغ ، محمد، تاريخ تعليم و تربيت در اسلام : ص 130.
198-بينش اسلامي و پديده هاي جغرافيايي : ص 37.
199-همان ماءخذ: صص 37 و 38.
200-تفسير نمونه : ج 8، ص 151.
201-تفسير نمونه : ج 1، ص 44.
202-بينش اسلامي و پديده هاي جغرافيايي : صص 40 و 41.
203-همان ماءخذ، ص 41.
204-همان : صص 41 و 42.
205-همان ماءخذ: ص 42.
206-همان ماءخذ: صص 42 و 43.
207-حجتي ، سيد محمد باقر، آداب تعليم و تعلم در اسلام : 1359 ش ، ص 55.
208-تاريخ دانشگاه هاي بزرگ اسلامي : ص 52.
209-همان ماءخذ: ص 4.
210-همان ماءخذ: ص 5.
211-همان ماءخذ: ص 53.
212-همان ماءخذ: ص 53.
213-همان ماءخذ: ص 54.
214-همان ماءخذ: ص 9.
215-همان ماءخذ: صص 54 و 55.
216-همان ماءخذ: صص 58 و 59.
217-حر عاملي ، محمد بن حسن ، وسائل الشيعه : ج 3، ص 422، مكتبة الاسلاميه ، تهران ، ابو عبدالله ، محمد بن اسماعيل ؛ صحيح بخاري : ج 1، ص 91، دارحياء التراث ، بيروت .
218-زركشي ، محمد بن عبدالله ، اعلام الساجد باحكام المساجد: ص 27، 1410 ه ق ، قاهره ، البته اين نكته از لحاظ طهارت و نجاست است و الا بقيه احكام مانند غصبي نبودن و امثال آن ، همچنان به قوت خود باقي است .
219-همان ماءخذ.
220-وسائل الشيعه : ج 3، ص 423.
221-توبه / 108.
222-دكتر حسن ابراهيم حسن ، تاريخ الاسلام : 1/3/5، دارالحياء التراث العربي ، بيروت .
223-همان ماءخذ: ج 1، ص 524.
224-موسي ، جوان ، مباني حقوق : ج 2، ص 138، تهران .
225-وسائل الشيعه : ج 3، صفحه 482 (ان الذين بيوتي في الارض المساجد).
226-كنزالعمال : ص 313؛ وسائل الشيعه : ص 517.
227-سفينة البحار: ج 1، ص 600، (السياحة في التي لزوم المساجد).
228-وسائل الشيعه : ج 3، ص 482.
229-كنز العمال : ج 8، ص 261.
230-سنن ابن ماجه : ج 1، ص 245.
231-همان .
232-وسائل الشيعه : ج 3، ص 493.
233-بقره / 144.
234-كنزالعمال : ج 8، ص 253.
235-همان : ص 258 ان بكل خطوة يخطوها الي المسجد درجة .
236-همان : ص 319 قال علي عليه السلام : المساجد مجالس الاءنبياء و حرز من الشيطان .
237-مير خواند، روضة الصفا: ج 5، ص 605.
238-حافظ ابرو، مجموعه ، زبدة التواريخ ، مير خواند، روضة الصفا: ج 5، ص 605.
239-حافظ ابرو، جغرافيا، و زبدة التواريخ ، مير خواند، روضة الصفا: ج 5، ص 605.
240-حافظ ابرو، مجموعه ، زبدة التواريخ ، مجمل : ج 3، ص 42.
241-تاريخ كسر وي : بخش يكم ، ص 56.
242-تاريخ بيداري ايرانيان : ص 262.
243-رضواني ، محمد اسماعيل ، انقلاب مشروطيت : انتشارات ابن سينا، تهران ، 1352، ص 90.
244-براي مطالعه جريانات مذكور به فوق الذكر و ديگر منابع دوره مشروطه ، مراجعه شود.
245-زنجاني ، عميد، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن : ص 31.
246-همان : ص 32.
247-وسائل الشيعة : ج 3، ص 482.
248-كنزالعمال : ج 8، ص 213؛ وسائل الشيعة : ج 3، ص 517.
249-اصول كافي : ج 2، ص 485.
250-سفينة البحار: ج 1، ص 600.
251-صحيح مسلم : ج 1، ص 464.
252-ترمذي ؛ دعوات : ج 3، ص 8.
253-فروع كافي : ج 1، ص 102؛ سنن ابن ماجه : ج 1، ص 243.
254-كتاب التهذيب : ج 1، ص 325.
255-مسند احمد: ج 1، ص 2.
256-وسائل الشيعة : ج 3، ص 482.
257-كنز العمال : ج 8، ص 261.
258-سنن ابن ماجة : ج 1، ص 245.
259-وسائل الشيعة : ج 3، ص 477.
260-خصال : ص 40؛ من لا يحضر الفقيه : ج 1، ص 77.
261-وسائل الشيعة : ج 3، ص 482.
262-كتاب التهذيب : ص 326.
263-اصول كافي : ج 2، ص 449.
264-خصال ، شيخ صدوق : ج 1، ص 175.
265-وسائل الشيعة : ج 3، ص 493.
266-كتاب التهذيب : ج 1، ص 324؛ كنزالعمال : ج 8، ص 316.
267-سنن ابن ماجة : ج 1، ص 250.
268-سفينة البحار: ج 1، ص 600.
269-وسائل الشيعة : ج 3، ص 513.
270-جن / 18.
271-از مجموع تعريف ها مي توان به تعريف ياد شده بسنده كرد.
272-از تعابير امام خميني قدس سره در خصوص تحولات قرن حاضر.
273-تعبير آلوين فلز، روزنامه نگار آمريكايي در كتاب جابجايي در قدرت .
274-در اين زمينه رجوع شود به : جامعه شناسي ارتباطات ، باقري ساروخاني ، انتشارات اطلاعات ، 1367، فصل پنجم .
275-در اين زمينه توجه شود به : تحليلي بر انقلاب اسلامي ، منوچهر محمدي ، انتشارات اميركبير، 1365، فصل اول .